Nu Wilders de leiding heeft genomen in de formatie als voorman van de grootste partij van Nederland en hij gedwongen wordt al zijn geschreeuw om te zetten in constructieve politiek, wordt het misschien wat stiller in dit land. Een unieke kans om te ontdekken dat de werkelijke problemen onder ons niet liggen in verharding, vervreemding en polarisatie. De wezenlijke problemen worden gevormd door stilte. De kloven in onze samenleving zijn er inmiddels mee gevuld. Zelf kwam ik de stilte op het spoor door het laatste half jaar in kringen van huizenbezitters te vertellen dat het voor mij uitgesloten is om in dit land een woning te verwerven. Meestal laat ik zo’n mededeling vallen in gesprekken over overwaarde, zonnepanelen en warmtepompen. Mijn uitspraak brengt mijn gesprekspartners altijd tot zwijgen. Eerst classificeerde ik die stilte als een schaamstilte, het plotselinge besef dat de kring niet uit gelijkgezinden bestaat. Maar vele stiltes verder inmiddels ontdekte ik een diepere oorzaak van het zwijgen. In de scheidslijnen die er tussen ons bestaan, manifesteert zich een onvermogen woorden te spreken die verbinden en bruggen slaan. Wat rest is de taal van meewarigheid en compassie. Zielig dat je moet huren. Je komt niet uit een kapitaalkrachtige familie? Heb je lang freelance gewerkt? Dan is een huis kopen ingewikkeld, moesten we wat aan doen! Om af te sluiten met de bevestiging van de bestaande orde gepaard aan een oplossing: Het is nu eenmaal zo geregeld dat een koophuis niet voor iedereen is weggelegd. Heb je gedacht aan Zuid-Limburg, Groningen, Zeeuw-Vlaanderen? Nee, zeg ik dan, ik denk meer aan het buitenland. Ik prijs me gelukkig dat Nederland veel buitenland heeft.

Uitsluiting zou een gevolg zijn van onmacht, maar komt eigenlijk door politieke onwil.

Met een grap manoeuvreer ik mij uit het ongemak. Maar telkens wordt er een vorm van uitsluiting blootgelegd die niet met onvermogen maar met onwil te maken heeft. Het is geveinsd onvermogen dat politieke onwil verbergt. Daarbij wordt compassie leeg – of hooguit liefdadigheid – wanneer het verlangen naar recht en rechtvaardigheid niet gelijktijdig klinkt. In de VVD leuze ‘ik sta aan jouw kant’ openbaart zich een diepe betekenisloosheid. Het feit dat de laatste jaren veel politieke besluiten tot rechtszaken leiden geeft aan dat de vraag naar het recht in de politiek naar de achtergrond verdwijnt. Het zet de poorten voor het onrecht open, waardoor we asielzoekers op straat of in tenten kunnen laten slapen. Vervolgens reageren we daarop vanuit medelijden. Medelijden is een armoedig antwoord.

Hoe kan het anders? Eerst moeten we de stilte erkennen. Vervolgens oefenen in ongemak. En daarna de vraag naar het recht stellen. Als protestantse gemeenten van de Kempen, bij Eindhoven, organiseerden wij onlangs een klimaatavond in Bladel, op initiatief van een wethouder die aangaf dat er bijna geen polarisatievrije plekken in de samenleving zijn. De bereidheid om te luisteren neemt af. Wij besloten als kerk voor één avond de polarisatievrije plek van het dorp te willen zijn en nodigden boeren, politici en klimaatactivisten uit. Een vijftigtal mensen vulden de zaal. We gingen in gesprek met de wethouder en een lid van een groene werkgroep en vervolgens kwamen de verhalen los van mensen die zich niet gehoord en gezien voelden. We spraken af alleen maar naar elkaar te luisteren. Pijn werd voelbaar in nog niet eerder vertelde verhalen. Soms vielen er stiltes. En kwam het ongemak aan de oppervlakte. En moest er gezocht worden naar verbinding. Soms lag die verstopt onder een diepe laag wantrouwen of zelfs verstikt in complottheorieën. Maar verrassend genoeg kwam de verbinding plotseling tot stand op het moment dat we elkaars vormen van engagement voor de samenleving erkenden. Onbedoeld en onverwacht betraden wij het post-Wilders tijdperk.

Gepubliceerd in Trouw, 1 december 2023