Achteraf gezien – want we spreken inmiddels van achteraf: was de Vermoeden-viering een mooi experiment dat in het geweld van omroepland is gesneuveld. Een kleine reconstructie van de op- en ondergang van een radioprogramma.

In 2013 word ik door de IKON gebeld met de vraag een alternatief te bedenken voor de wekelijks radiokerkdienst. De IKON zal de zendtijd om 10.00 uur zondagochtend gaan verliezen. Na bijna zeventig jaar radio-kerkdiensten zal er een einde komen aan de wekelijkse live-uitzendingen in het land.

Trieste aanleiding, maar leuke opdracht. Ik ga aan de slag. En dan nog wel in Hilversum! Geloof me: als creatieve geest kom je in Hilversum niet snel aan de bak. Voor het nieuwe programma ligt er al een basisconcept: het IKON-pastoraat zond incidenteel studiovieringen uit rondom een thema. In plaats van één voorganger besluiten we er vier uit te nodigen die samen vier vieringen zullen maken. Bij toerbeurt houden ze een overweging, spreken een gebed uit, zoeken een project dat de wereld beter maakt én komen met de slotmuziek.

Onwennig begin

De laatste maanden van 2013 oefenen we wat nog op het oude tijdstip 10.00 uur. Het is wat onwennig in het begin. Het idee van een mini-gemeenschap, bedoeld om je als luisteraar bij aan te sluiten, blijkt in de praktijk niet zo te werken. Het tafelgesprek na de overweging vereist een zekere discipline en het is voor voorgangers niet altijd makkelijk om de regie over een viering los te laten. Ook komen we er achter hoe ‘talig’ onze protestantse liturgie is. Taal is niet alleen een communicatiemiddel, soms is taal een barrière. Vooral wanneer we voorgangers uit verschillende kerkelijke richtingen bij elkaar zetten, zitten de woorden ons soms in de weg.

We overwinnen de kinderziektes en gaan per 1 januari 2014 officieel van start op het nieuwe tijdstip: zondagmorgen 9.00 uur. Tegen alle verwachtingen in – wie luistert er nu nog naar een kerkdienst – slaat het programma aan. Mensen haken aan op het gesprek, op de diversiteit aan muziek die er klinkt, op de verhalen die worden verteld, op de presentatie. Een katholiek echtpaar dat zich niet meer thuis voelt in de parochie, geeft aan in de radio-viering een alternatief te hebben gevonden. Na de uitzending zetten ze het gesprek in huiselijke kring voort. Medio 2015 bereiken we meer dan 70.000 luisteraars, tweemaal zoveel als de radiokerkdienst op het eind wist te bereiken.

Theologische werkplaats

In één van de voorgesprekken die ik voor het programma voer, vraagt een gast wat dit programma nu IKON maakt en niet EO. ‘We spreken niet de laatste woorden over God’, zeg ik. ‘Alles is dus relatief’, geeft ze ten antwoord. ‘Nee,’ zeg ik, ‘alles wat gezegd wordt is even belangrijk’. En zo gebeurt het: we oefenen het open gesprek waarin we ons van oordeel onthouden. We vragen de gasten om zich in de lijn te stellen van de gedachte die in de overweging wordt neergelegd. En natuurlijk mogen daar kritische opmerkingen over worden gemaakt, maar het is niet de bedoeling elkaar de maat te nemen.

Naast de religieuze muziek programmeren we steeds meer niet-religieuze muziek. We lezen Mattheus 25, waar Jezus ons laat zien dat Hij schuil gaat in de naaste die om hulp vraagt en draaien daarna een indringend lied van Wende Snijders. Niet voor de hand liggend, maar we ontdekken wat de bijbeltekst met het lied doet en omgekeerd.

Onder voorgangers krijgt het programma een zekere bekendheid. Er wordt veel van hen gevraagd – hun medewerking is belangeloos – en het voortraject is soms intensief. Zeker als we proberen de teksten geschikt te maken voor radio. Het programma ontwikkelt zich zo als een theologische werkplaats. Niet in de traditie van de IKON – waar het accent veel meer ligt op religie en het interreligieuze gesprek – en ook niet in de traditie van de EO, waar de uitkomst van geloofsgesprekken – tot voor kort – op voorhand vast stond. ‘Ik hoor bij jullie wat nieuws’, vertrouwt een EO-collega mij toe, ‘de uitkomst verrast me’.

Van ochtend naar avond

Begin 2016 verhuist het programma. De religieuze programmering op NPO Radio 5 wordt naar de avonduren verbannen. Dat er duidelijk een behoefte bestaat aan een zondagochtendprogramma waarin de kerk liturgie weet te vertalen naar de luisteraar doet niet ter zake. Ook niet dat de luistercijfers gewoon goed zijn. De invloed van de commerciële zenders knaagt aan de diversiteit van het publieke bestel, de grootste regeringspartij – de VVD – ziet de publieke omroep het liefst verdwijnen. En daarnaast is er die dwingende en zich in stilte voltrekkende secularisatie die het Nederlandse landschap verandert en religie naar achter de voordeur verwijst.

Niemand protesteert tegen het verplaatsen van het tijdstip. Ook de kerken niet. De Vermoeden-viering wordt overgenomen door de EO en krijgt een plek om 22.00 uur. Voor de IKON heeft het programma bij de fusering met de EO eind 2015 geen enkele prioriteit.

Vanaf de overname door de EO wordt de financiering van het programma penibel. Het geld dat voor levensbeschouwing ter beschikking wordt gesteld, is bestemd voor televisie: de viering moet uit eigen middelen van de EO worden betaald.

Stoppen

Begin dit jaar besluit de EO met het programma te stoppen. De productie ervan is te duur, zegt men. Dus verdwijnt een mooi format. Als het laatste radioprogramma dat iets met liturgie wilde op de radio. Als één van de eerste programma’s bij de EO waar we de kracht van de christelijke traditie onderzochten en de boodschap niet op voorhand vast stond. Een programma ook dat recht wilde doen aan de diversiteit van die traditie en soms gasten bij elkaar bracht die elkaar elders in de kerk voorbij lopen. Vaak was er onder de gasten herkenning in de verhalen die ze hielden. Soms hielden ze het ook maar nauwelijks een uur met elkaar uit. Dat was de kracht van het format. Het werd niet echt herkend, daar in Hilversum. Helaas.